YAPAY ZEKA ARTIK HAYATIMIZDA
Doç. Dr. Özcan ERDOĞAN
Giderek yaşlanan dünyamızda, bireyler olarak hep geçmişi özlemle ararız. Keşke çocukluğumuza geri gidebilsek… Keşke içinde yaşadığımız kentlerden özlemini duyduğumuz kırsala dönebilsek…Günlük koşuşturmalarımız içinde yakın çevremizden bu tür hayıflanmaları ve özlemleri sıkça duyarız. İçinde yaşadığımız kentlerin gürültüsü, koşuşturması, çözemediğimiz sorun ve sıkıntıları bizlere, daha yavaş, daha sakin bir yaşamın sürdürüldüğü kırsal yaşamları özletiyor. Oysa bilim ve teknoloji her geçen zamanda insan hayatını kolaylaştırıcı yeni yeni buluşlara ve innovatif teknolojileri insanın günlük yaşamına sunarken, şüphesiz nihai hedefi insanın yaşam kalitesini daha da arttırmaktır. Bu arada birkaç gün önce üniversite sınavına giren öğrencilerin puanları ve tercihleri doğrultusunda yerleştirildikleri yüksek öğretim kurumları da açıklandı. ÜSYM seçme sınavında başarılı olmuş, aldıkları yüksek puanlarla özellikle ilk sıralarda bulunan öğrencilerin tercihlerine bakıldığında artık öğrencilerin yapay zeka ağırlıklı bölümleri tercih ettikleri, geçen yılların gözde bölümleri olan bilgisayar başta olmak üzere, mühendislik bölümlerinin tam dolmadığı görülmektedir. Öyle ki, 2024 yılı Yükseköğretim Kurumları Sınavı (YKS) yerleştirme sonuçları istatistiklerine göre bu yıl ilk kez açılan yapay zeka ve bilişim programlarının kontenjanları tamamen dolarken , mühendislik fakültelerinde fark edilir bir boşluk yaşanmıştır.. Geçmiş yıllarda oldukça gözde olan ve en çok tercih edilen programların başında gelen bilgisayar mühendisliği bu yıl düşüş göstermiş, buna mukabil üniversite hayatına atılan öğrencilerimiz, tercihlerini ‘yapay zeka’da yoğunlaştırarak, yeni açılan dijitalleşme, yapay zeka ve büyük veri gibi alanlarda tek bir boş kontenjan açığı bırakmamışlardır. Halen üniversitelerimizin yapay zeka programlarına kısaca göz attığımızda, lisans programları arasında; Bilişim Sistemleri Teknolojileri, Bilgi Güvenliği Teknolojisi, Veri Bilimi ve Analitiği, Yapay Zeka ve Makine Öğrenmesi, Yazılım Geliştirme, yine ön lisans programları arasında da; Yapay Zeka Operatörlüğü, Büyük Veri Analistliği, Otonom Sistemler Teknikerliği, Dijital Dönüşüm Elektroniği, Robotik ve Yapay Zeka, Oyun Geliştirme ve Programlama, Bulut Bilişim Operatörlüğü, İmalat Yürütme Sistemleri Operatörlüğü, Kurumsal Bilişim Uzmanlığı, İnsansız Araç Teknikerliği, Ön-yüz yazılım Geliştirme, Arka-yüz yazılım Geliştirme gibi programları en gözde programlardır.
Gerçekte, İnsan ve toplum hayatını yaşamsal bir şekilde etkilemeye başlayan gelişmelerden biri de yapay zekadır. Yapay zeka, günlük yaşamımızda gördüğümüz örnek uygulamalarda olduğu gibi yakın gelecekte insanoğluna her bakımdan ciddi bir rakip olarak karşımıza çıkacaktır. Yapay zeka birçok alanda insanların karar alma süreçlerine yardımcı olabilmektedir. Böylece, hizmetler daha kaliteli ve hızlı bir şekilde sunulabilmektedir. Bu kapsamda, yapay zeka uygulamaları ve bu uygulamaların sağlamış olduğu hizmetlere gün geçtikçe daha fazla ihtiyaç duyulacaktır. Yapay zekanın başlıca kullanım alanları olarak, aşağıdaki uygulamaları sıralamak mümkündür: Yüz Tanıma, güvenlik ve gözetleme, sosyal ağlarda fotoğraf etiketleme, spor analitiği ve strateji optimizasyonu, sentetik görüntü üretimi ve sahte fotoğraf ve video üretimi gibi görüntü işleme ile müzik tanıma, sesli asistanlar, sesli yanıt ve şifre, konuşmadan metin sentezi, metinden konuşma sentezi gibi ses işleme, yine çeviri servisleri, çevrimiçi sohbet ve asistan, sosyal medya analitiği ve duygu durum analizi ve kişiye özgü yazım düzeltme ve öneri gibi metin İşleme, öneri sistemleri, ilan öneri, müzik öneri, müşteri deneyimi ve müşteriler için akıllı kampanya önerisi, hava durumu, trafik yoğunluğu gözeterek rota planlama, periyodik bakım ve onarım kestirimi, işe alım ve performans değerlendirme sistemleri ve oyun motorları gibi veri işleme, bunun yanında tanı koyma ve tedavi planlama sürecinde doktorlara yardımcı olan uygulamaları gibi sağlık verilerinin analizi ve tedavi planlaması, otonom araçlarda karar destek sistemleri gibi İnsansız -YZ destekli sürüş sistemleri, sanal asistanlar, hasar yönetimi sahtekârlık tespiti ve önleme, anomali tespit uygulamaları gibi sigortacılık ve finans, büyük veri analizi ile davranış analizi gibi büyük veri analitiği, İnsansız Hava Aracı (İHA) ile Görüntü İşleme Temelli Hassas Tarım Uygulamaları ve Hassas Hayvansal Üretim gibi tarım ve hayvancılıkta akıllı uygulamalar ve Siber Saldırıları Tespit ve Engelleme için Uzman Sistem ve Kötücül Yazılım Analizi gibi siber güvenlik alanlarında yaygın bir şekilde uygulanmaya başlamıştır. Öyle ki, çoğumuz günlük koşuşturmada farkına varmasa da, yapay zeka, bir insanın yapabileceği bazı görevleri daha fazla veriyle daha hızlı bir şekilde yapılmasına imkân tanıyarak, hayatımızı kolaylaştırmaktadır. Bu sebeple, yapay zeka; sesli asistanlar, dil çevirileri, öneri sistemleri, navigasyon, sosyal güvenlik, sağlık hizmetleri, e-ticaret ve yardımcı robot uygulamalarıyla günlük hayatımızda yer almaktadır. Siber güvenlik ve savunma sanayi gibi sektöre özel stratejik çalışmalarda da kullanılmaktadır. 1950’li yılların başında Alan Turing’in “Makineler Düşünebilir mi?” sorusuyla makine öğrenmesi kavramı ortaya çıkmış, Bilgisayar Bilimci ve Bilişsel Bilimci “John McCarthy” tarafından “Yapay Zeka” terimi ilk kez düzenlenen yapay zeka konferansı olan “Dartmouth Konferansı”nda 1956 yılında kullanılmıştır. Yapay zeka hayatın birçok noktasında yansız, eşitlikçi uygulamalarla toplumun refah düzeyini arttırabilme yetenekleri dolayısıyla ihtiyaçtır. Güncellenebilen ve kişiselleştirilebilen yapay zeka destekli araçlar, bireylerin ve toplumun kalkınmasına etki edecek uygulamalardır. Örneğin, navigasyon, sesli asistan, e-ticaret gibi uygulamalar bireylerin hayatını kolaylaştırmaktadır.
Peki nedir yapay zeka? TBMM’ne sunulan ve amacı yapay zeka teknolojilerinin güvenli, etik ve adil bir şekilde kullanılmasını sağlamak, kişisel verilerin korunması ve gizlilik haklarının ihlal edilmemesini temin etmek, yapay zeka sistemlerinin geliştirilmesi ve kullanımına yönelik düzenleyici bir çerçeve oluşturmak olan Yapay Zeka Kanununda yapay zeka, İnsan benzeri bilişsel işlevleri yerine getirebilen ve öğrenme, mantık yürütme, problem çözme, algılama ve dil anlama gibi yeteneklere sahip bilgisayar tabanlı sistemleri ifade ettiği açıkça belirtilmiştir. Literatürde “Yapay Zeka”nın tanımı, teknolojinin gelişmesiyle birlikte değişim de göstermektedir. Yapay zeka, bir bilgisayarın veya bilgisayar kontrollü robotun, genellikle akıllı varlıklarla ilişkili görevleri yerine getirme yeteneğidir. Terim sıklıkla akıl yürütme, anlam keşfetme, genelleme veya geçmiş deneyimlerden öğrenme gibi insanlara özgü entelektüel süreçlerle donatılmış sistemler geliştirmek amacıyla kullanılmaktadır. Yine, yapay zekanın eğitimi esnasında gereken en önemli unsur ‘veri’dir. Verinin büyüklüğü, hacmi ve çeşitliliği arttıkça yapay zekanın öğrenme kapasitesinin de artması beklenmektedir. Günümüzde, üretilen veri miktarının hızlı bir şekilde artması ve “Büyük Veri” işleme yeteneklerinin de gelişmesiyle, yapay zeka çözümleri birçok alanda karşımıza çıkmaktadır. Büyük veri bilindiği gibi, bilgi toplama unsurları hayatımızın her alanında yer almaktadır. Bu sebeple, veri miktarının artmasının yanı sıra veriye erişim hızı da artmaktadır. Dolayısıyla, geleneksel veri işleme teknikleri yetersiz kalmaktadır. Bu da “Büyük Veri” ve çözümlerini beraberinde getirmektedir. Basitçe ifade etmek gerekirse, “Büyük Veri”nin temel özellikleri; hacim, hız ve çeşitliliktir. Büyük veri, daha önce çözülemeyen problemleri daha hızlı ve etkin olarak çözmek için kullanılabilir. Sadece bir hatırlatma olması bakımından en yaygın “Yapay Zeka” terimlerinden bazıları, “Veri”, “Algoritma”, “Makine Öğrenimi”, “Derin Öğrenme”, “Yapay Sinir Ağları”, “Doğal Dil İşleme”, “Bilgisayarlı Görü”, “Bilişsel Bilim”, “Pekiştirmeli Öğrenme”, “Eğiticili Öğrenme”, “Eğiticisiz Öğrenme” gibi kavram ve terimlerdir.
Son yıllarda, teknolojik ilerlemelerle artan veri toplama, depolama, paylaşma ve işleme yetenekleri sayesinde geçmişte pratik olarak uygulanamamış birçok yöntem ve daha karmaşık uygulamalar, günümüzde gerçeklenebilir hale gelmiştir. İçinde yaşadığımız ve bilim ve teknolojik ilerlemelerin neredeyse “ışık” hızında olduğu günümüzde, yapay zeka, insanlığın hizmetine sunulan tüm bu uygulamalarla büyük verinin analiz edilerek, birçok alanda kazanımlar elde edilmesine imkân sağlamaktadır. Eğer kötü emellerle kullanılan her teknolojinin toplum hayatında nasıl bir olumsuzluğu neden olabildiği yaşadığımız travmatik onlarca acı olayda da görüldüğü gibi aslında her geliştirilen teknoloji gibi yapay zeka uygulamaları da farklı kötücül amaçlarla kullanılabilir veya değiştirilebilir. Yapay zeka; eğitim esnasında mahremiyet içeren verinin kullanılması, verinin önyargılı biçimde toplanma durumuna göre, farklı problemlere sebep olabilir. Önemli olan güvenlik ve açıklanabilirlik esaslarına uyarak, geliştirmelere devam etmektir. Etik ve ahlaki kurallara bağlı kalındığı, kurumsal politikalara uyulduğu takdirde hiçbir teknolojik gelişme korkutucu olmamalıdır. Yapay zeka uygulamaları genellikle açık kaynak ekosisteminde sürdürülmektedir. Bundan dolayı birçok programlama dili, kütüphane ve uygulama ortamları mevcuttur. Hal böyle olmakla birlikte, yapay zeka ile ilgili yaygın yanlış kanılar bulunmaktadır. En yaygın yanlış kanılar arasında yapay zeka, insanların yerini alacağı, yapay zekanın, önemli ölçüde işsizliğe yol açacağı ve yapay zeka sistemlerinin güvenilir veya güvenli olmadığı, yapay zekanın, insan neslinin devamı için büyük tehdit oluşturacağı gibi kaygılar belirtilebilir. Unutulmamalıdır ki, yapay zeka uygulamaları ne kadar gelişirse gelişsin, mesleklerin çoğunluğunda insan katılımına ihtiyaç olacaktır. Bu sebeple, yapay zeka ile daha farklı yeni iş alanlarının oluşması beklenmektedir.
Esasen, yapay zeka teknolojileri, özellikle üretim ve sanayi sektöründe büyük bir etkiye sahiptirler. Bu sektörlerde kullanılan endüstriyel robotlar, otomasyon sistemleri, makine öğrenmesi ve yapay zeka algoritmaları, üretim süreçlerini daha verimli hale getirmektedir. Bunun yanı sıra yapay zeka teknolojisi kalite kontrol işlemlerini yapabilir. Üretim hatalarını tespit edebilir ve üretim süreçlerini optimize edebilir. Bu sayede de üretim süreçleri daha hızlı ve hatasız hale gelmektedir. İşletmelerin verimliliği artmakta ve iş gücü maliyetleri düşmektedir. Ayrıca, üretim süreçlerinde kullanılan verilerin analizi sayesinde daha öngörülebilir bir yapı oluşmaktadır. Bu da sektördeki yenilikçi gelişmeleri tetiklemektedir. Yine, yapay zeka teknolojileri, sağlık sektöründe önemli bir rol oynamakta ve bu teknolojiler tıbbi teşhisler, hastalık tahminleri, ilaç geliştirme, hasta bakımı gibi birçok alanda kullanılabilmektedir. Özellikle yapay zeka algoritmaları, sağlık verilerinin analiz edilmesinde, hastalıkların teşhisinde ve tedavisinde kullanılacaktır. Bu sayede, hastalıkların erken teşhisi mümkün hale gelirken, hastaların tedavi süreçleri daha etkili ve hızlı bir şekilde yönetilebilmektedir. Ayrıca, yapay zeka teknolojisi, hastalıkların öngörülmesinde de kullanılabilmekte ve bu sayede önleyici tedbirler alınarak hastalıkların yayılması önlenebilmektedir. Bunun yanı sıra, ilaç geliştirme süreçleri de yapay zeka teknolojileri sayesinde daha hızlı ve etkili bir şekilde gerçekleştirilebilmekte, böylece daha önce tedavi edilemeyen hastalıkların tedavisi için yeni ilaçlar geliştirilebilmektedir. Bununla beraber, finans sektörü, yapay zeka teknolojileri sayesinde büyük bir dönüşüm geçiriyor. Yapay zeka, risk analizi, yatırım stratejileri, piyasa tahmini gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Yapay zeka algoritmaları, finansal verilerin analiz edilmesi ve yatırım kararlarının verilmesi konusunda yardımcı olmaktadır. Bunun gibi, yapay zeka teknolojileri, lojistik ve taşımacılık sektöründe artan bir şekilde kullanılmaktadır. Bu teknolojiler, yüksek hacimli lojistik verilerinin analizinde kullanılmaktadır. Ayrıca, teslimat rotalarının optimize edilmesi ve tedarik zincirlerinin yönetimi için de yapay zeka teknolojisi kullanılmaktadır. Bunun yanısıra yapay zeka alanındaki gelişmelerin hızına bağlı olarak, yakın bir gelecekte yapay zeka mühendisliği, yapay zeka etik uzmanlığı, veri bilimciliği gibi yeni yeni meslek dalları popüler olarak, önem kazanacağı da açıktır.