Plastik kirliliği
Plastik kirliliği neden bu kadar büyük bir sorun?
Uygun fiyatlı, dayanıklı ve esnek plastik, ambalajlardan kıyafetlere ve güzellik ürünlerine kadar her şeyde karşımıza çıkarak modern yaşamın her yerine yayılmıştır. Ancak çok büyük ölçekte çöpe atılıyor: Her yıl 280 milyon tondan fazla kısa ömürlü plastik ürün atık haline geliyor.
Genel olarak plastik atıkların yüzde 46’sı çöp depolama alanlarına atılıyor, yüzde 22’si ise yanlış yönetiliyor ve çöp haline geliyor. Diğer malzemelerin aksine plastik biyolojik olarak parçalanmaz. Parçalanması 1000 yılı bulabilir, dolayısıyla atıldığında kriz noktasına ulaşana kadar çevrede birikiyor. Bu kirlilik denizdeki yaban hayatını boğuyor, toprağa zarar veriyor, yer altı suyunu zehirliyor ve ciddi sağlık sorunlarına yol açabiliyor.
Plastiğin tek sorunu kirlilik mi?
Hayır, aynı zamanda iklim krizine de katkıda bulunuyor. Plastik üretimi dünyadaki en enerji yoğun üretim süreçlerinden biridir. Malzeme, ısı ve diğer katkı maddeleri yoluyla bir polimere dönüştürülen ham petrol gibi fosil yakıtlardan yapılıyor. 2019 yılında plastikler 1,8 milyar metrik ton sera gazı emisyonuna neden oldu; bu da küresel toplamın yüzde 3,4’üne tekabül ediyor.
Bütün bu plastik nereden geliyor?
Ambalaj sektörü dünyadaki en büyük tek kullanımlık plastik atık üreticisidir. Üretilen tüm plastiklerin yaklaşık yüzde 36’sı ambalajlarda kullanılıyor. Buna, yüzde 85’i çöplüklere veya yanlış yönetilen atıklara atılan tek kullanımlık plastik yiyecek ve içecek kapları da dahildir.
Tarım, plastiğin her yerde bulunduğu bir diğer alan: tohum kaplamalarından malç filmlerine kadar her şeyde kullanılıyor. Balıkçılık endüstrisi bir diğer önemli kaynaktır. Son araştırmalar, yalnızca endüstriyel olta takımlarından okyanuslara 100 milyon tondan fazla plastiğin girdiğini gösteriyor. Moda endüstrisi bir diğer büyük plastik kullanıcısıdır. Giysilerde kullanılan malzemenin yaklaşık yüzde 60’ı polyester, akrilik ve naylon da dahil olmak üzere plastikten oluşuyor.
Mikroplastikler hakkında ne biliyoruz?
Bunlar, uzunluğu 5 mm’ye kadar olan küçük plastik parçalarıdır. Lastiklerden güzellik ürünlerine kadar her şeyden geliyorlar; bunlar mikro boncuklar ve eksfoliyant olarak kullanılan küçük parçacıklar içeriyor. Bir diğer önemli kaynak ise sentetik kumaşlardır. Giysiler her yıkandığında, parçalar mikroplastiklerin bir türü olan mikrofiber adı verilen küçük plastik lifleri saçar. Yalnızca çamaşırhane her yıl yaklaşık 500.000 ton plastik mikrofiberin okyanuslara salınmasına neden oluyor; bu da neredeyse 3 milyar polyester gömleğe eşdeğer.
Plastik kirliliğine karşı neler yapılıyor?
2022’de Bileşmiş Milletler Üye Devletleri plastik kirliliğini sona erdirmeye yönelik bir karar üzerinde anlaştılar. Hükümetlerarası Müzakere Komitesi, plastik kirliliğine ilişkin yasal olarak bağlayıcı bir belge geliştiriyor ve bu belgenin 2024 sonuna kadar sonuçlandırılmasını hedefliyor. Kritik olarak, görüşmeler, çıkarma ve ürün tasarımından üretime kadar plastiğin tüm yaşam döngüsünü dikkate alan önlemlere odaklandı. Atık yönetimine, gelişen döngüsel ekonominin bir parçası olarak atıkların yaratılmadan önce tasarlanması fırsatlarına olanak tanıyor.
Ülkeler bunu nasıl gerçeğe dönüştürebilir?
Ülkelerin inovasyonu teşvik etmesi ve gereksiz plastikleri ortadan kaldıran işletmelere teşvikler sağlaması gerekiyor. Tek kullanımlık plastik ürünlerin üretimini veya kullanımını caydırmak için vergilere ihtiyaç duyulurken, yeniden kullanılabilir ürünler gibi alternatifleri teşvik etmek için vergi indirimleri, sübvansiyonlar ve diğer mali teşviklerin getirilmesi gerekiyor. Atık yönetimi altyapısının da iyileştirilmesi gerekiyor. Hükümetler ayrıca deniz ortamı da dahil olmak üzere plastik kirliliğiyle mücadele edecek yasal olarak bağlayıcı bir belge oluşturmak için Hükümetlerarası Müzakere Komitesi sürecine dahil olabilir.
Ortalama bir insan plastik kirliliği konusunda ne yapabilir?
Plastik kirliliği krizi sistematik bir reforma ihtiyaç duysa da bireysel tercihler fark yaratıyor. Örneğin, mümkün olduğunca tek kullanımlık plastik ürünlerden kaçınmak için davranışı değiştirmek gibi. Plastik ürünler kaçınılmazsa, artık kullanılamayacak duruma gelene kadar yeniden kullanılmalı veya başka amaçlara uygun hale getirilmelidir; bu noktada geri dönüştürülmeli veya uygun şekilde imha edilmelidir. Markete poşet getirin ve mümkünse daha az plastik ambalaj ve nakliye gerektiren yerel kaynaklı ve mevsimlik yiyecek seçeneklerini satın almaya çalışın.
Çevre bize emanettir, geleceğe mirastır.
Prof. Dr. Hüseyin Aşkın AKPULAT
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü