VERGİ DENETİMLERİNİN KAYIT DIŞI EKONOMİYE ETKİSİ
Vergi adaletinin sağlanması ve etkin bir vergi sistemi oluşması için; vergi oranlarının ödeme gücüne uygun olması, vergi denetimlerinin etkin olması ve vergi cezalarının caydırıcı olması gerekmektedir. Vergi denetimleri etkin vergi sistemi oluşturabilmenin en önemli ikinci unsurudur. Literatür bilgilerine göre, bir ülkedeki vergi mükelleflerinin en az yüzde 50’si denetlenmelidir. Çünkü mükelleflerin ödeme gücüne göre uygun ayarlanan verginin etkili bir şekilde toplanabilmesi için denetiminin yapılması gerekir. Vergi denetimleri çoğaldıkça, vergi kaçakçılığı azalacaktır. Türkiye açısından bakıldığında, vergi denetimlerinin çok yetersiz olduğu anlaşılmaktadır. Verilere göre, Türkiye’de mükelleflerin %1 ile %5 arasında bir oranı denetlenebilmektedir. Bu oranın maliye literatürü verilerine göre çok yetersiz olduğu görülmektedir. Bu nedenle, en az yüzde 50’lerde denetim sağlanmadıkça vergi kaçakçılığını önlemek çok zordur.
Danışmanlığı tarafımca yürütülen ve Yakup Yıldız tarafından 05.04.2023 tarihinde savunularak doktora tezi olarak kabul edilen “Türkiye’de Vergi Denetimleri İle Kayıt Dışı Ekonomi Arasındaki İlişki-Vaka Analizleri ve Saha Araştırma Uygulaması” başlıklı çalışmanın sonuçları konu hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır. Çalışmada, Vergi Müfettişlerine bir anket uygulaması yapılmıştır. Vergi Müfettişlerinin, vergi denetimleri ile kayıt dışı ekonominin önlenmesi hakkındaki düşünceleri belirlenerek konu hakkındaki çözüm önerileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Elde edilen temel sonuçlar şunlardır:
Katılımcılar, %91,3 oranında “Vergi yükü ile kayıt dışı ekonomi arasında bir ilişki vardır” ifadesine katılmışlardır. %78,5 oranında “Vergi kaçıranlara uygulanan cezalar, yeterince caydırıcı değildir” ifadesine katılım düzeyi olmuştur. %93,8 oranında “Vergi kaçakçılığı, cezalandırılması gereken ağır bir suçtur” ifadesine katılım düzeyi olmuştur.
“Vergi denetimi sonucunda kesilen ceza ve uygulanan yaptırımlar, mükellefleri kayıt dışılıktan uzak tutacak şekilde olmalıdır” ifadesine katılım düzeyi %95,3 olarak gerçekleşmiştir. “Etkin bir vergi denetiminden sonra mükellefler bir daha kayıt dışılığa yönelmeyecektir” ifadesine katılım düzeyi %61 olmuştur. “Vergi kaçakçılığını önlemenin en önemli yolu, vergi inceleme ve denetimleridir” ifadesine katılım düzeyi %60,3 olarak gerçekleşmiştir. “Vergi denetimlerinin arttırılması ile kayıt dışı ekonomi azaltılacaktır” ifadesine katılım düzeyi yaklaşık %80 olarak gerçekleşmiştir. “Mükelleflerin yeterince denetlenmemesi, vergi kaçakçılığını arttırmaktadır” ifadesine katılım düzeyi %84,9 olmuştur.
“Sık sık yapılan vergi afları, vergi kaçakçılığını ve kayıt dışı ekonomiyi artırmaktadır” ifadesine katılım düzeyi %91,4 olarak gerçekleşmiştir. “Sektörel vergi denetimi, kayıt dışı ekonomi ile mücadelede daha olumlu olacaktır” ifadesine katılım düzeyi %81,5 olmuştur. “Vergi denetimi, mükellefleri bilinçlendirmekte ve onlara yol göstermektedir” ifadesine katılım düzeyi yaklaşık %80 olarak gerçekleşmiştir. “Dolaylı vergilerin yüksek oranda olması kayıt dışı ekonomiyi artırır” ifadesine katılım düzeyi yaklaşık %75,5 olarak gerçekleşmiştir.
“Verginin önemi, ilköğretimden itibaren okullarda ders olarak verilmesi vergi bilinci için önemli ve gereklidir.” ifadesine katılım düzeyi %93,1 olmuştur. “Vergi ahlakı ile ilgili çeşitli şekillerde (Seminer, reklam, broşür vb.) toplumun bilinçlendirilmesi, vergi kaçakçılığını azaltacaktır” ifadesine katılım düzeyi %77,5 olarak gerçekleşmiştir. “Vergi kanunlarının çok sık değişmesi, vergi denetimlerini olumsuz yönde etkilemektedir” ifadesine katılım düzeyi yaklaşık %76 olarak gerçekleşmiştir.
Çalışma sonuçlarına göre; Türkiye’de vergi denetimleri ile kayıt dışı ekonomi arasında ilişki bulunduğu, vergi denetimlerinin yeterli düzeyde olmadığı, kayıt dışı ekonominin çok yüksek olduğu, vergi denetimlerinin artırılması ile kayıt dışı ekonominin azaltılabileceği ve vergi denetimlerinde etkinliğin sağlanması için kapsamlı bir vergi reformunun yapılması gerektiği sonuçlarına varılmıştır. Çözüm nasıl olur sorusunun cevabı ise vergi müfettişlerinin işin uzmanı olarak yüksek oranlarda fikirsel katılım gösterdikleri her bir başlık için gereğinin yapılmasıdır.
